Komputer a niepełnosprawni

Stwierdzenie, że komputer dla osób niepełnosprawnych może być nieocenioną pomocą jest równie prawdziwe, co oczywiste. Zdaniem specjalistów w pracy z dziećmi z różnymi dysfunkcjami dużą rolę odgrywają nawet zwykłe narzędzia, takie jak Paint, Notatnik czy WordPad. Komputery muszą być jednak wyposażone w odpowiednie oprogramowanie, a często i dodatkowe urządzenia, tak by umożliwić korzystanie z nich przez osoby niewidome, niedowidzące, niesłyszące czy z ograniczoną sprawnością ruchową.

Producenci systemów operacyjnych starają się wychodzić naprzeciw potrzebom ludzi niepełnosprawnych i umieszczają w nich przydatne narzędzia. Mimo, że z pewnością są one pomocne, to w tej kwestii na pewno jeszcze wiele można zrobić. W niniejszym artykule znajdziecie opis przybliżający systemowe opcje dla osób niepełnosprawnych, jak i również informacje na temat wyspecjalizowanego oprogramowania oraz urządzeń peryferyjnych.

Ułatwienia dostępu w systemie Windows

Pierwszą pomoc dla osób niepełnosprawnych niosą już systemy operacyjne. System Windows posiada podstawowe opcje pomocne dla osób niewidomych, niedowidzących oraz z upośledzeniem funkcji motorycznych. Znajdziemy je w Panelu Sterowania, w dziale Ułatwienia Dostępu (Opcje Ułatwień Dostępu), pod nazwą Centrum Ułatwień Dostępu. Odpowiednie programy znajdziemy też po otwarciu menu Start, w dziale Akcesoria/Ułatwienia Dostępu.

Osoby niedowidzące mogą skorzystać z wielu opcji, od powiększenia czcionki, kursora myszy i ikon, czy z predefiniowanych schematów obrazu o dużym kontraście, aż po systemowy program Lupa. Aplikacja wyświetla w wybranym miejscu ekranu powiększony element obrazu na którym znajduje się kursor myszy. Powiększenie możemy regulować w zakresie od 1 do 16 razy, istnieje też możliwość odwrócenia kolorów (negatyw), dla polepszenia widoczności i czytelności strony.

Osoby niewidome teoretycznie mogą wykorzystać dołączony do systemu program o nazwie Narrator. Narrator odczytuje na głos tekst na ekranie i opisuje niektóre zdarzenia (takie jak pojawienie się komunikatów o błędach) zachodzące podczas korzystania z komputera. Jego funkcjonalność jest jednak dyskusyjna, bowiem nie obsługuje on polskiego języka. Niewidomi, którzy chcą usłyszeć tekst w naszej ojczystej mowie muszą więc posiłkować się dodatkowym oprogramowaniem (o czym wspominamy w dalszej części tekstu).

Bez klawiatury

Osoby z ograniczoną sprawnością ruchową mogą korzystać z Windows bez pomocy myszy lub klawiatury. Pierwszym sposobem jest wykorzystanie narzędzia rozpoznawania mowy, które umożliwia używanie poleceń głosowych do pracy z systemem. Na pierwszy rzut oka byłoby to idealne rozwiązanie dla osób z upośledzeniem funkcji motorycznych - oczywiście musi być jakieś "ale". Rozpoznawanie mowy w systemie Windows jest dostępne tylko w następujących językach: angielskim, francuskim, hiszpańskim, niemieckim, japońskim, chińskim uproszczonym i chińskim tradycyjnym.

Drugim sposobem jest skorzystanie z tak zwanej wirtualnej klawiatury. W Windows Vista narzędzie nosi nazwę klawiatury programowej, a w Windows XP klawiatury ekranowej. Narzędzie to po prostu wyświetla obraz klawiatury umożliwiając wprowadzanie tekstu przez wybieranie znaków na ekranie. Takie rozwiązanie z pewnością docenią osoby piszące jedną ręką.

Warto wspomnieć o tym, że klawiatura programowa zaimplementowana w systemie Windows, jest wersją programu o nazwie Screen Doors. Znacznie rozbudowana pełna wersja aplikacji jest programem komercyjnym i kosztuje, bagatela, 195 dolarów. Wszyscy zainteresowani powinni zerknąć na stronę producenta, firmy Madantec.

Dla niesłyszących

Z kolei osoby niesłyszące, mogą skorzystać z opcji powiadamiania tekstowego lub wizualnego zamiast dźwiękowego. Można zastąpić dźwięki systemowe podpowiedziami wizualnymi (np. migotanie ekranu), dzięki temu alerty systemowe będą zauważalne, nawet gdy się ich nie słyszy. Opcja podpisów wyświetla informacje na temat rozpoczęcia lub zakończenia działań na komputerze. Więcej na temat Centrum Ułatwień Dostępu możesz się dowiedzieć na oficjalnej stronie Pomocy systemu Windows.

Te wszystkie opcje to oczywiście tylko kropla w morzu potrzeb. Microsoft znakomicie zdaje sobie z tego sprawę umieszczając informację: "Narzędzia ułatwień dostępu, które są dostarczane z systemem Windows, mają zapewniać minimalny poziom funkcjonalności użytkownikom ze specjalnymi potrzebami. Większość użytkowników niepełnosprawnych potrzebuje do codziennego użytku programów o większej funkcjonalności". Poszukajmy więc aplikacji o większym stopniu funkcjonalności.

Synteza mowy

Przy okazji systemowego Narratora wspomnieliśmy o posiłkowaniu się oprogramowaniem dodatkowym. Znakomitym przykładem jest IVONA w wersji rehabilitacyjnej. Jest to syntezator mowy polskiej firmy Ivo Software, dzięki któremu nasz komputer w końcu przemówi w "ludzkim" języku.

Obok urządzeń brajlowskich syntezator mowy jest najlepszym sposobem na udostępnienie komputera osobom niewidomym, a także nieocenioną pomocą dla osób niedowidzących. Jakość głosu tego syntezatora porównywalna jest z mową ludzką, chociaż jeszcze pobrzmiewają w nim sztuczne nuty. Tym niemniej mowa jest wyraźna i zrozumiała, zarówno w opcji męskiej, jak i żeńskiej.

Wersja rehabilitacyjna IVONY zawiera opcje przygotowane specjalnie z myślą o osobach niewidomych i niedowidzących. Istnieje możliwość przyśpieszania wymowy syntezowanego tekstu do czterech razy - bez zmiany wysokości, czy też jakości. IVONA w wersji rehabilitacyjnej została także zoptymalizowana pod względem czasów reakcji i syntezy.

Sam syntezator to jednak nie wszystko. Jego doskonałym uzupełnieniem jest aplikacja o nazwie Expressivo, która będzie czynić honory twojego osobistego lektora. Program może odczytywać pliki w różnych formatach. Ponadto zapisuje stworzoną mowę do plików mp3, wav czy ogg. Takie pliki możemy z powodzeniem odtwarzać za pomocą urządzeń przenośnych, dzięki czemu możemy odsłuchiwać tekst w dowolnym miejscu.

Producent IVONY ma także w ofercie mówiącą przeglądarkę internetową o nazwie Intelligent Web Reader, która korzysta z IVONY. Mechanizmy przeglądarki dzielą stronę na logiczne fragmenty, dając wyobrażenie o układzie graficznym strony. Poruszanie się po stronie odbywa się za pomocą klawiatury. Przeglądarka nie działa jednak z częścią stron.

Sprzęt dla niepełnosprawnych

Wystarczy zerknąć na ceny urządzeń peryferyjnych przeznaczonych dla niepełnosprawnych by zrozumieć, jak ważne jest dla takich osób dofinansowanie różnych organizacji. Jako najprostszy przykład mogą posłużyć choćby drukarki brajlowskie. Ich cena potrafi się wahać od 10 tysięcy złotych (najprostsze modele), aż do 100 tysięcy złotych.

Oprogramowanie w rodzaju Tiger Software Suit współpracując na przykład z edytorem Word i arkuszem kalkulacyjnym Excell potrafi przetłumaczyć dokument na zapis brajlowski. Tekst Braille można łączyć z grafikami, wykresami, czy tabelami - to co widzimy na ekranie zostanie odwzorowane na drukarce za pomocą punktów brajlowskich. Wchodzący w skład pakietu Tiger Designer umożliwia przeglądanie i edycję dokumentu w formie punktowej przed wydrukiem.

Klawiatury

Na temat klawiatur przeznaczonych dla osób niepełnosprawnych można by z powodzeniem napisać oddzielny artykuł. W ofercie znajdziemy najprostsze modele z powiększonymi klawiszami, klawiatury z linijką brajlowską (które poprzez bezprzewodowe połączenie Bluetooth pozwalają pisać i czytać Braillem w urządzeniach jak komputer, komórka, czy PDA), urządzenia typu IntelliKeys (klawiatury z wymiennymi nakładkami, które można tworzyć samodzielnie), modele dla osób posługujących się jedną ręką, nogami, głową czy ustami, oraz ramki pozwalające na bardziej precyzyjne naciskanie poszczególnych obszarów. Pozwalają one osobom z drżeniem rąk, bądź kłopotami z utrzymaniem ich nad klawiaturą, swobodne przesuwanie dłoni i przyciskanie przez otwory jedynie wybranych klawiszy.

Uzupełnieniem zestawu są specjalne trackballe, przeznaczone dla osób, którym możliwości ruchowe nie pozwalają na obsługę zwyklej myszki. Już cena klawiatury z powiększonymi klawiszami potrafi sięgnąć kwoty 1000 złotych. Dla porównania - zakup klawiatury Microsoft Sidewinder X6 przeznaczonej dla graczy to koszt zaledwie około 250 zł, a przecież niewielu przeciętnych użytkowników zdecydowałoby się na taki wydatek.

Najbardziej kosztowny sprzęt przeznaczony jest dla osób z czterokończynowym porażeniem, cierpiących na zanik mięśni, po amputacjach kończyn, jak i po urazach kręgosłupa. By umożliwić im komunikację z komputerem stworzono systemy pozwalające im wykorzystywać do sterowania ruchy ust, a nawet gałek ocznych.

Zamiast myszy

SmartNav, Tracker Pro, czy Head Mouse Extreme są urządzeniami które zastępuje tradycyjną mysz komputerową. Ich podstawowym elementem jest detektor, przypominający nieco popularne kamery internetowe. Wykrywa on punkt który możemy umieścić na czole lub na okularach. Użytkownik poruszając głową powoduje ruchy pointera myszy.

Przykładem systemu który pozwala obsługiwać komputer za pomocą ust jest Integra Mouse. Czujniki zainstalowane w ustniku rozpoznają nawet najmniejszy ruch ust. Bardzo ciekawie rozwiązano funkcje klikania myszką, zarówno lewego i prawego klawisza, podwójnych kliknięć, jak i przeciągania obiektów (drag'n'drop), odbywa się to bowiem poprzez zasysania i wydmuchiwania powietrza. Higienistów informujemy, że ustnik może być w prosty sposób wymieniany i czyszczony. Samo urządzenie nie wymaga ani dodatkowego zasilania, ani oprogramowania.

Z kolei MyTobii D10 jest urządzeniem, które składa się między innymi z 17-calowego monitora, oraz kamer śledzących ruch gałek ocznych. Po instalacji oprogramowania za jego pomocą można komunikować się z otoczeniem lub też sterować aplikacjami w komputerze. Ceny urządzeń śledzących ruch gałek ocznych potrafią zbić z nóg - w ofercie jednej z polskich firm urządzenie MyTobii D10 kosztuje 90 tysięcy złotych. Przy takiej kwocie cena nawet niezwykle wydajnego, wyposażonego w najnowsze nowinki techniczne komputera domowego wydaje się być śmiesznie niska.

Wspólny język

Istnieją także systemy przeznaczone dla osób sparaliżowanych, po udarach i z porażeniami, które zachowały jedynie możliwość kontroli ruchów powiek. Urządzenie o nazwie BlinkIt w połączeniu z odpowiednim oprogramowaniem pozwala nie tylko na obsługę kursora myszy, ale także na pisanie. BliknIt wyposażony jest w czujnik, który obserwuje ruch powiek w podczerwieni i wysyła do komputera odpowiednie sygnały o ich poruszeniach.

W mediach od czasu do czasu pojawiają się informacje, na temat nowych technologii opracowanych z myślą o osobach niepełnosprawnych. Rok temu naukowcy z Georgia Institute of Technology poinformowali o opracowaniu systemu o nazwie Tongue Drive pozwalającego sterować między innymi interfejsem komputera za pomocą ruchów języka. Jest to możliwe dzięki przymocowanemu do języka magnesowi, którego ruchy wykrywa zestaw czujników. Sygnały bezprzewodowo przesyłane są do komputera dzięki czemu możemy sterować między innymi ruchem kursora na ekranie, ale także na przykład wózkiem inwalidzkim.

Ruchy języka kontroluje nerw podjęzykowy, w odróżnieniu od rąk i nóg, którymi mózg kieruje poprzez rdzeń kręgowy. Nerw podjęzykowy zwykle nie ulega uszkodzeniom podczas wypadków, ani z powodu chorób neurologicznych. Ruchy języka są na tyle szybkie i precyzyjne, że znakomicie sprawdzają się przy tak niecodziennych zastosowaniu.

Komputer dla Homera

Komputer wyposażony w odpowiednie oprogramowanie i specjalistyczne urządzenia peryferyjne może stać się zarówno znakomitym urządzeniem rehabilitacyjnym, stanowiskiem nauki, a często także jedynym oknem na świat dla osób niepełnosprawnych. Bywa i tak, że problemem jest nie tylko użytkowanie komputera przez niepełnosprawnego, ale nawet jego posiadanie. W takiej sytuacji z pomocą może przyjść PFRON (Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych) i jego programy.

Celem programu "Komputer dla Homera" jest pomoc finansowa dla osób niewidomych i niedowidzących w zakupie nowoczesnego (program ten dofinansowuje m.in. zakup aplikacji IVONA), podstawowego oraz specjalistycznego sprzętu komputerowego i elektronicznego wraz z odpowiednim oprzyrządowaniem i oprogramowaniem umożliwiającym zdobycie umiejętności pozwalających na usamodzielnienie się. Natomiast drugi program - "Pegaz" - ma między innymi pomóc w aktywizowaniu osób niepełnosprawnych poprzez likwidowanie barier transportowych i komunikacyjnych. Moduł pomocy obejmuje między innymi pomoc w zakupie sprzętu komputerowego.